เนื่องมาจากทฤษฎีว่าด้วยการกระจายที่ยุติธรรมของ John Roemer

ผมพึ่งกลับเข้ามาถึงห้องหมาดๆ หลังจากเมื่อคืนไม่ได้นอนเลย เพราะง่วนอยู่กับเค้าโครงวิทยานิพนธ์พร้อมกับทำเปเปอร์ไปอีกเพื่ออธิบายเนื้อหาสั้นๆของวิทยานิพนธ์ที่ผมจะเดินต่อไปในอีกสองปีข้างหน้ารวมทั้งเป้าหมายที่ผมตั้งไว้จากวิทยานิพนธ์ชิ้นนี้ ไม่มีใครบังคับให้ทำหรอกครับไอ้เปเปอร์เนี่ย แต่ผมกระแดะทำเอง คิดว่าทำแล้วอาจารย์ที่ปรึกษาผมจะได้เห็นภาพมากขึ้น อีกอย่างภาษาผมก็ห่วยบรม เกิดแกสงสัยอะไรผมจะได้อธิบายตามเปเปอร์ที่ผมเตรียมมา

ผ่านไปได้ด้วยดีครับ แต่ก็ยังไม่ลงตัวเป๊ะๆซักทีเดียว คงต้องทำไปปรับเค้าโครงไปเรื่อยๆ ขืนมัวแต่รอจนเพียบพร้อมดังเบญจกัลยาณีสงสัยผ่านไปอีกปีคงยังไม่ได้ลงมือเขียนแน่ๆ

แต่โดยภาพรวมทิศทางที่ผมจะเดินต่อไปนี่ อาจารย์ผมเห็นด้วยแล้ว ก็มีพลังขึ้นมาอีกเยอะเลยครับ อย่างน้อยกลับเมืองไทยครั้งนี้นอกจากพักผ่อนและตระเวนราตรีจนสำราญแล้วก็ยังมีทิศทางในการรวบรวมข้อมูลได้ชัดเจนขึ้น

ผมคุยกะอาจารย์ตั้งแต่บ่ายสองโมงจนถึงหกโมงเย็น

มาราธอนมั้ยครับ ?

แต่คุยด้วยความเบิกบานตลอดเลย เรียกได้ว่าถ้าไม่เหลือบดูนาฬิกานี่สงสัยคงยังไม่เลิก แกไล่ผมไปเรื่อยในเรื่องงานผม กว่าจะโอเคก็เกือบห้าโมงเย็น จากนั้นก็คุยกันต่อเรื่องอื่นๆอีก ได้ความรู้ใหม่ๆเยอะดี

..............

อย่างที่อออดอ้อนไว้ในบล็อกเมื่อวานด้วยสไตล์ผู้ชายซื่อๆ (ไม่ใช่เสือนะครับคุณปิ่น) ว่าจะวิพากษ์การสอบวิทยานิพนธ์เมืองไทย แต่สงสัยคงต้องเก็บเข้าลิ้นชักไปก่อน เพราะก่อนผมจะเข้ามาเขียนก็ลองไปดูบล็อกเพื่อนบ้าน ไปอ่านงานของคุณปิ่นเข้า เกิดไอเดียใหม่ขึ้น เลยขอลัดคิวก่อนละกัน

ผมอ่านเรื่องของ Roemer ที่คุณปิ่นเล่าให้ฟังในบล็อกแล้วน่าสนใจ http://pinporamet.blogspot.com/2005/05/roemer.html
โดยเฉพาะประเด็นข้อเสนอของ Roemer ในเรื่องทฤษฎีว่าด้วยการกระจายที่ยุติธรรม (Theory of distributive justice) ผมคิดว่าสัมพันธ์กับกฎหมายในประเด็นเรื่องความรับผิดของฝ่ายปกครอง

กฎหมายฝรั่งเศสในเรื่องความรับผิดของฝ่ายปกครองมีพัฒนาการที่น่าสนใจ หลายเรื่องราวกับว่าเอาเศรษฐศาสตร์หรือแนวคิดรัฐสวัสดิการมาแปรรูปเป็นหลักกฎหมาย มีบางจุดที่คล้ายกับทฤษฎีว่าด้วยการกระจายที่ยุติธรรม (Theory of distributive justice) ที่ Roemer เสนอด้วย

ความรับผิดของฝ่ายปกครองในกฎหมายฝรั่งเศสมีสองรูปแบบ

หนึ่ง ความรับผิดจากการกระทำละเมิด
สอง ความรับผิดทั้งๆที่ไม่ได้กระทำละเมิด

รูปแบบแรก เป็นเรื่องทั่วๆไปเหมือนกับกฎหมายแพ่ง เราไปตีกบาลคนอื่น เราจงใจ มีการกระทำคือตีกบาล คนโดนตีเสียหายเพราะเจ็บกบาล และความเจ็บกบาลเป็นผลโดยตรงจากการที่เราไปตีกบาล กฎหมายบอกว่าเราไปละเมิดเค้าแล้ว ผลคือต้องจ่ายค่าเสียหาย และอาจมีโทษอาญาตามแต่กรณี (อย่างกรณีนี้คงมีแน่เพราะไปทำร้ายร่างกายคนอื่น)

เช่นเดียวกัน ในทางปกครอง ผมเป็นเจ้าหน้าที่ได้รับคำสั่งจาก พล.ต.อ. ส. ตัวสูง ให้เข้าไปตรวจอ่างของชูวิทย์โดยอาศัยอำนาจตามกฎหมายควบคุมสถานบริการ ปรากฏว่าในขณะที่ผมและลูกน้องบุกเข้าไปดันไปทำอ่างจากุชชี่ของชูวิทย์พัง ชูวิทย์ก็มีสิทธิฟ้องต่อศาลปกครองเพื่อเรียกค่าเสียหายจากหน่วยงานต้นสังกัดผมได้ แล้วหน่วยงานต้นสังกัดก็มาดูว่าความเสียหายที่เกิดขึ้นนั้นผมทำไปโดยจงใจหรือประมาทเลินเล่อหรือไม่ ถ้าเป็น ต้นสังกัดก็มาไล่เอาเงินคืนจากผม ในทางกลับกัน ถ้าต้นสังกัดเห็นว่าผมและลูกน้องทำไปตามหน้าที่แต่การบุกเข้าไปก็อาจมีความเสียหายเกิดขึ้นตามมาได้ เป็นการผิดพลาดเล็กๆน้อยๆ หน่วยงานก็รับภาระจ่ายไปเองเต็มๆ

ในบางกรณีการละเว้นไม่กระทำการจนทำให้ผู้อื่นเสียหายก็ถือเป็นการกระทำละเมิดได้เช่นกัน เช่น โรคหวัดนกแพร่ระบาด กระทรวงสาธารณสุขมีหน้าที่ต้องประกาศให้ประชาชนทราบถึงความเสี่ยงจากการติดโรคหวัดนกเนื่องจากกินไก่ แต่กระทรวงฯกลับนิ่งเงียบเพราะเกรงว่านายทุนของพรรคการเมืองรัฐบาลจะเสียรายได้จากการขายไก่ ประชาชนที่เจ็บป่วยหรือเสียชีวิตจากโรคหวัดนกเพราะไปกินไก่ย่อมมีสิทธิเรียกค่าเสียหายจากกระทรวงสาธารณสุขได้ฐานที่มีหน้าที่แล้วไม่ทำหน้าที่จนทำให้ผู้อื่นเสียหาย

ความรับผิดจากการละเมิดทำให้เอกชนเสียหายเช่นนี้ เป็นของธรรมดาในวงการกฎหมาย กฎหมายมุ่งอำนวยความยุติธรรมให้ เมื่อผู้ใดเสียหายจากการใช้อำนาจกระทำการตามกฎหมายของฝ่ายปกครองหรือเสียหายจากการละเลยไม่กระทำการตามหน้าที่ของฝ่ายปกครอง กฎหมายก็จะไปลากคอเอาให้ฝ่ายปกครองนั้นมาชดใช้ค่าเสียหายให้ แม้ฝ่ายปกครองจะทำงานในนามของรัฐ ในนามของส่วนรวม ก็ไม่ได้หมายความว่าจะมีเอกสิทธิ์ไม่ต้องรับผิดจากการกระทำของตน

ว่าให้ชัดเจน ฝ่ายปกครองไม่อาจไปตีกบาลใครได้ฟรีๆ

รูปแบบที่สอง ฝ่ายปกครองอาจต้องรับผิดจ่ายค่าเสียหายให้แก่เอกชนก็ได้ แม้ตนจะไม่ได้กระทำละเมิด ไม่ได้ไปตีกบาลใคร ไม่ได้ไปทำข้าวของใครเสียหายก็ตาม

กรณีนี้ ศาลบ้านเรายังไม่มีโอกาสเอามาใช้จริงๆแต่ในวงวิชาการพูดกันมานานพอควร คาดว่าอีกไม่นานถ้ามีรูปคดีมาทำนองนี้ ศาลปกครองคงเอาด้วยกับหลักการดังกล่าว

หลักพวกนี้ที่วงวิชาการพูดๆกันก็หยิบยืมมาจากฝรั่งเศส กฎหมายเค้าบอกว่ามีสองกรณีที่ฝ่ายปกครองต้องชดใช้ให้แก่ความเสียหายที่เกิดแก่เอกชน แม้ความเสียหายนั้นจะไม่ได้มาจากน้ำมือของฝ่ายปกครองก็ตาม

หนึ่ง ความเสี่ยง เอกชนคนใดที่อยู่ในสถานการณ์ที่เสี่ยงต่อความเสียหายมากกว่าคนอื่น ถ้าเกิดความเสียหายขึ้นมาจริงๆ ฝ่ายปกครองก็ต้องรับภาระชดใช้ค่าเสียหายให้

เอาให้เห็นภาพ ผมมีบ้านอยู่ใกล้กับโรงงานนิวเคลียร์ ผมย่อมมีความเสี่ยงต่อการได้รับความเสียหายหากโรงงานนิวเคลียร์ระเบิดมากกว่าคนอื่นๆที่อาศัยบริเวณไกลออกไปแน่ๆ ถ้าโรงงานเกิดระเบิดขึ้นจริง ผมแขนขาดไปข้างนึง ผมก็มีสิทธิไปเรียกค่าเสียหายจากกรมปรมาณูเพื่อสันติได้ แม้กรมฯจะไม่ได้ทำให้ระเบิด แม้การระเบิดจะเกิดจากเหตุสุดวิสัยหรืออุบัติเหตุ แต่ในฐานะที่ผมเสี่ยงกว่าชาวบ้าน กรมฯก็ต้องเข้ามาจ่ายให้ผม

ศาลปกครองฝรั่งเศสยังขยายหลักเรื่องความเสี่ยงออกไปไกลมากขึ้น เช่น ตำรวจวิ่งไล่จับพ่อค้ายาบ้า เกิดการยิงต่อสู้กัน ผมซึ่งก่อนออกจากบ้านโดนจิ้งจกทักมาแล้วดันไม่ดูตาม้าตาเรือไปเพ่นพ่านแถวนั้น ปรากฏว่ากระสุนของตำรวจมาโดนขาผมทำเอาเดี้ยงไป ศาลปกครองฝรั่งเศสบอกให้สำนักงานตำรวจแห่งชาติจ่ายค่าเสียหายให้ผม จะเห็นได้ว่า “เสี่ยง” ได้ขยายกว้างออกไปอีกในกรณีนี้ แม้ผมจะไม่มีบ้านแถวนั้น ไม่ได้ไปรอรถเมล์แถวนั้นบ่อยๆ แค่ผมอกหักไปเดินทำมิวสิควิดีโอย่านนั้นพอดี ศาลก็บอกว่า สถานการณ์แค่นี้ก็ถือว่าผมมีความเสี่ยงกว่าคนอื่นแล้ว แม้ตำรวจไม่ได้ตั้งใจ แม้เป็นแค่ลูกหลง ก็ต้องจ่ายผมมา

สอง การรับภาระมากกว่าคนอื่น ฝ่ายปกครองอาจออกมาตรการมาชุดหนึ่งปรากฏว่าดันมีผมที่ซวยเสียหายอยู่คนเดียวทั้งๆที่ฝ่ายปกครองไม่ได้ตั้งใจจะออกมาตรการนั้นมาเล่นงานผม แต่ออกมาเพื่อประโยชน์ทั่วๆกัน เช่นนี้ ฝ่ายปกครองต้องเฉ่งให้ผมฐานที่ล้มเหลวต่อการทำให้ทุกคนรับภาระอย่างเสมอภาคกัน ถ้าจะซวยก็ต้องซวยพร้อมกัน ถ้าหากทำให้ซวยพร้อมกันไม่ได้แต่มีคนเดียวซวย ก็ต้องยื่นมือไปช่วยคนซวยคนนั้น

ยกตัวอย่างให้เป็นรูปธรรม ผมเปิดหอพักให้นักศึกษาย่าน มธ รังสิต เดิมรถเมล์สาย ปอ ๒๙ และ ปอ ๓๙ ผ่านหน้าหอพัก ต่อมามีการตัดทางใหม่ รถเมล์ก็เปลี่ยนเส้นทางไม่วิ่งผ่านหอผม คนเช่าหอผมไม่สะดวกเหมือนก่อน ทยอยย้ายออก คนใหม่ก็ไม่เข้า คนเก่าก็มาออก ผมขาดทุนยับเยิน การเปลี่ยนเส้นทางอาจเป็นไปเพื่อประโยชน์ส่วนรวม เพื่อเหตุผลทางการไหลเวียนของรถยนต์ เพื่อความคล่องตัวของจราจร แต่การเปลี่ยนเส้นทางทำให้ผมเสียหายอย่างร้ายแรงอยู่คนเดียว ฝ่ายปกครองก็ต้องเข้ามาช่วยเยียวยาให้ผม

ฝรั่งเศสใช้กฎหมายความรับผิดของฝ่ายปกครองเป็นเครื่องมือในการเยียวยาหรือผ่อนหนักเป็นเบาให้แก่เอกชนอยู่บ่อยครั้ง เป็นที่ทราบกันดีว่าฝรั่งเศสเป็นรัฐสวัสดิการชั้นดีหนึ่งในตองอูเหมือนกัน ตัวผู้พิพากษาเองก็ซึมซับแนวคิดนี้เข้าไปเรื่อยๆ จากเดิมบอกว่าการกระทำของฝ่ายปกครองมีเอกสิทธิ์ไม่ต้องรับผิดอะไรเลย ต่อมาบอกว่าฝ่ายปกครองก็อาจทำละเมิดต่อเอกชนได้เหมือนที่เอกชนทำละเมิดกันเอง อีกนัยหนึ่งคือเอาเรื่องละเมิดในกฎหมายแพ่งเข้ามาใช้กับฝ่ายปกครอง จนกระทั่งแนวคิดรัฐสวัสดิการเริ่มครอบคลุมไปทั่ว ผู้พิพากษาก็เริ่มปรับตัวด้วยการพัฒนาให้ฝ่ายปกครองต้องเข้าไปช่วยเยียวยาให้แก่ผู้เสียหายด้วยแม้ตนจะไม่ได้เป็นคนทำเองก็ตาม

เอาเข้าจริง แนวคำพิพากษาที่ตัดสินให้ฝ่ายปกครองชดใช้ค่าเสียหายทั้งๆที่ไม่ทำผิด ก็คือ การเอาเงินกองกลางที่มาจากภาษีทุกคนมาแบ่งจ่ายให้คนที่เดือดร้อน กล่าวให้ถึงที่สุด ผู้พิพากษาได้แปร “การพึ่งพาอาศัยกันฉันมิตร” หรือ “Solidarity” เข้ามาเป็นหลักกฎหมาย

คดีแบบนี้ในฝรั่งเศสเพิ่มขึ้นเรื่อยๆและมีแนวโน้มว่าศาลจะเห็นใจผู้เสียหายมากกว่าแต่ก่อน จนสงสัยกันว่าต่อไปความรับผิดของฝ่ายปกครองโดยที่ไม่ได้ทำละเมิดนั้นจะกลายเป็นหลักจากเดิมที่เป็นข้อยกเว้นที่ศาลจะพิจารณาอย่างเคร่งครัด

ถามว่าเป็นธรรมมั้ย เอาเงินกองกลางมาแบ่งจ่ายให้คนไม่กี่คนแบบนี้ แทนที่จะเอาไปจ่ายในเรื่องส่วนรวม ?

ถามว่าเป็นธรรมมั้ย การที่ผู้พิพากษาตัดสินคดีเพื่อรับใช้แนวคิดรัฐสวัสดิการ ?

หากเรามองในมุมของคนนอก ไม่ได้เป็นคนเจ็บเอง ไม่ได้เสียหายเอง ไม่ได้เป็นญาติกับผู้เสียหาย เราคงตอบว่าไม่เป็นธรรม แต่ถ้าเราเป็นผู้เสียหายหรือเกี่ยวข้องกับผู้เสียหาย คำตอบที่ว่าไม่เป็นธรรมคงเปลี่ยนไปในทางตรงกันข้าม

แต่เชื่อเถอะ... ถ้าให้เลือกได้ไม่มีใครอยากบาดเจ็บ ล้มหมอนนอนเสื่อ เสียชีวิต เสียหายทั้งกาย ใจ เงิน แล้วได้รับการเยียวยาด้วยค่าเสียหายจำนวนหนึ่งหรอกครับ

...............

ขอตัดตอนที่คุณปิ่นเขียนไว้ในบล็อกมาให้ดูเปรียบเทียบ

“หนึ่ง ทฤษฎีว่าด้วยการกระจายที่ยุติธรรม (Theory of distributive justice)Roemer เสนอข้อเสนอว่าด้วยการกระจายโอกาสให้เท่าเทียมกัน (Equality of Opportunity) ข้อเสนอเชิงนโยบายประการหนึ่งชี้ว่า สังคม(ในที่นี่ น่าจะเป็นรัฐ) ควรมีมาตรการชดเชยช่วยเหลือต่อความล้มเหลวของปัจเจกบุคคล ซึ่งมีสาเหตุจากปัจจัยที่อยู่นอกเหนือการควบคุมของเจ้าตัว แต่ไม่ควรให้ความช่วยเหลือต่อความล้มเหลวที่เกิดขึ้นด้วยน้ำมือของตน และอยู่ในวิสัยขอบเขตที่ตนรับผิดชอบ”

ลองพิจารณาดู ผมว่าผู้พิพากษาฝรั่งเศสก็เอาแนวทางคล้ายๆกับที่ Roemer เสนอมาใช้ในการพิพากษาให้ฝ่ายปกครองชดใช้ค่าเสียหาย

ผมยังคิดต่อไปอีกว่าข้อเสนอของ Roemer คล้ายกับ “งาน” ชิ้นเอกของ John Rawls เรื่อง Theory of justice อีกด้วย กล่าวกันว่างานชิ้นนี้เป็นการบุกเบิกนิติปรัชญาสมัยใหม่ของปลายศตวรรษที่ ๒๐

กล่าวโดยย่อ Rawls เสนอหลักการสำคัญไว้สองข้อ

หนึ่ง มนุษย์เท่าเทียมกันในเสรีภาพขั้นพื้นฐาน
สอง ความไม่เสมอภาคทางเศรษฐกิจและสังคมต้องได้รับการจัดสรรใหม่ให้เป็นธรรมโดยให้เป็นประโยชน์แก่คนที่เสียเปรียบและด้อยโอกาสในสังคมที่สุดและสร้างความเสมอภาคในโอกาส

Rawls บอกต่อไปว่า ถ้าให้เลือกได้ข้อเดียวจากสองข้อนี้ ข้อแรกต้องมาก่อน

ในเรื่อง distributive justice Rawls เห็นว่าสิ่งที่จะเอามาจัดสรรปันส่วนให้เป็นธรรมนี้ไม่ได้หมายความแต่ความมั่งคั่งหรือรายได้เท่านั้น หากรวมไปถึงความเป็นอิสระ การศึกษา หรือโอกาสในการรังสรรค์สิ่งต่างๆเพื่อให้เกิดการเคารพนับถือได้อย่างเต็มเปี่ยมในตัวตนของตนเอง เหล่านี้ต้องได้รับการจัดสรรปันส่วนอย่างเป็นธรรม เว้นแต่เป็นไปเพื่อประโยชน์ส่วนรวม การจัดสรรปันส่วนดังกล่าวก็อาจไม่เท่าเทียมได้

Rawls ยังเห็นอีกว่า การจัดสรรปันส่วนอย่างเป็นธรรม จะสำเร็จหรือไม่ยังขึ้นกับระบบเศรษฐกิจและสังคมอีกด้วย สถาบันทางการเมืองและเศรษฐกิจมีส่วนเข้ามาจัดให้มีการจัดสรรปันส่วนอย่างเป็นธรรม กล่าวเช่นนี้ ย่อมแสดงให้เห็นว่า ยอมรับบทบาทในการแทรกแซงเศรษฐกิจของรัฐ

ข้อเสนอของ Rawls มีกลิ่นซ้ายๆอย่างไม่ต้องสงสัย แต่กระนั้น Rawls ก็ยังโดนฝ่ายซ้ายบางคนโจมตีว่าซ้ายไม่จริงจากที่ Rawls ให้ความสำคัญกับสิทธิเสรีภาพขั้นพื้นฐานมากกว่าความเสมอภาคทางเศรษฐกิจและสังคม

ไว้โอกาสอำนวย ผมจะเล่าประเด็นน่าสนใจในงานของ Rawls ให้ฟังอีก
...............

ผมลองยกตัวอย่างบทบาทของผู้พิพากษาฝรั่งเศสในคดีความรับผิดของฝ่ายปกครองและข้อเสนอของ Rawls มาเปรียบเทียบกับงานทางเศรษฐศาสตร์ของ Roemer เพื่อแสดงให้เห็นว่า วิชาการในหลายแขนงมีความเกี่ยวพันกันอย่างแยกไม่ออก ยิ่งเรียนระดับสูงขึ้นแล้วคิดให้ลึกลงไปถึงเบื้องหลังของข้อความคิดต่างๆ ปรากฏการณ์ต่างๆ ไม่ใช่มองฉากหน้าแบบฉาบฉวยแล้ว จะยิ่งเห็นเครือข่ายราวใยแมงมุมโยงไปมาระหว่างศาสตร์ต่างๆ

ผมเชื่อของผมเองว่า...

นักกฎหมายแม่นกฎหมายที่ใช้บังคับอยู่ อาจเป็นนักกฎหมายภาคปฏิบัติที่ดี
นักกฎหมายแม่นทฤษฎีและหลักการ อาจเป็นนักกฎหมายภาควิชาการที่เก่ง
นักกฎหมายแม่นในวิชาการแขนงอื่น อาจเป็นนักกฎหมายที่กว้างขวาง
นักกฎหมายที่แม่นทั้งตัวบทกฎหมาย ทฤษฎี และวิชาการแขนงอื่น ย่อมเป็นนักกฎหมายที่สมบูรณ์